‘Pelgrimarge: pelgrimeren en het perspectief van de marge’

Een Camino Academie studiedag (21 oktober 2022)

Thema
Wie buiten de orde van dagdagelijkse routines of gevestigde visies en patronen stapt komt in een gebied dat antropologen de ‘marge’ noemen. De marge staat tegenover het centrum, met zijn gevestigde machten en instituties. Vernieuwing en beweging, bijvoorbeeld op het terrein van religie en rituelen, beginnen vaak in die marge. En dikwijls worden die alternatieven weer het centrum. Er is dus sprake van een cyclus van marge en centrum.

Op allerlei manieren heeft ook pelgrimage te maken met die marge, en met die cyclus van marge en centrum. Pelgrims stellen zich tijdelijk buiten de normale samenleving en gaan op weg, zonder vaste woon- of verblijfplaats.

Deze gedachten ontlenen we net zoals de titel ‘Pelgrimarge’ aan André Droogers die het openingsreferaat van de studiedag heeft gehouden.

Op deze dag gewijd aan ‘pelgrimarge’ hebben we verschillende perspectieven van pelgrimeren en marge verkend. Van die meervoudige perspectieven kwamen er met name een drietal aan de orde.

Als eerste is het perspectief van de marge verbonden met zingeving. Pelgrims gaan, weer in de woorden van Droogers, vaak op pad om een antwoord te zoeken op zingevingsvragen. Ze hebben daarbij vaak aparte, spirituele en richting- en zingevende ervaringen, juist omdat ze afstand bewaren tot het gangbare leven.

Een tweede marge perspectief rond pelgrimeren betreft het ritueel repertoire. De officiële instanties en instituties van het centrum hebben altijd moeite gehad met het ritueel van bedevaart en pelgrimage. Ze werden, en worden, door kerkelijke overheden graag als marginaal gezien, als perifeer, als para-liturgie, of zelfs ‘deviant’. Kortom, als devotioneel handelen dat zich vaak onttrekt aan centrale controle van rituele experts. Hiermee komen meteen allerlei andere aspecten van marge in beeld. Pelgrimage is in menig opzicht een lekenzaak, waarbij vrouwen een belangrijke rol spelen, terwijl juist dat gender perspectief in benadering en studie van bedevaart en pelgrimage pas recent de aandacht krijgt.

Dat marge perspectief geldt heel expliciet voor de protestantse traditie. In de reformatorische traditie is pelgrimage vanouds geen onderdeel van het kernrepertoire. Hoewel het wel weer in geestelijke zin vooral als metafoor voor de christelijke levenswandel een rol speelt. Ook worden inmiddels ook door protestanten volop pelgrimsroutes gelopen en pelgrimspaden ontwikkeld.

Een derde perspectief van marge en pelgrimage is geografisch van aard. Er is, zoals Martin Stringer beschrijft in een paragraaf in zijn sociologische geschiedenis van christelijke ritueel, een lange traditie dat pelgrimage verbonden is met afgelegen gebieden. Stringer stelt: “As practically all analyses of pilgrimage tell us, the site of pilgrimage must be at the margins for it to be truly effective.” (Stringer: A sociological history of Christian worship, 161) Dit kunnen we in heel Europa inderdaad terugzien. Vanaf het vroege christendom tot heden komen leiden pelgrimsroutes naar oorden in de periferie. Die marginaal gelegen plaatsen werden vervolgens vaak nationale en Europese religieuze centra. Een interessante vraag die we aan de orde zullen stellen is of we dat perspectief van de geografische marge kunnen we doortrekken tot de actuele opkomst van nieuwe pelgrimsroutes.

Zie hier enkele perspectieven rond ‘pelgrimarge’ die we in lezingen en discussie hebben  verkend. We hadden daarbij de prikkelende uitspraak in gedachten die Manoël Pénicaud recent in ons Camino Academie project rond dynamiek van pelgrimages in Europa deed. Hij stelde dat wat in de marges gebeurt onze nadrukkelijke aandacht verdient omdat het veel zegt over het centrum…

Programma
11.00-11.15 Opening en welkom, themastelling door dagvoorzitter dr. Ineke Albers
11.15-11.45 Openingsreferaat door prof.dr. André Droogers: ‘Pelgrimarge’
11.45-12.15 Arno Cuppen: ‘Hoe marginaal is de moderne pelgrim?
12.15-12.30 Vragen en discussie
12.30-13.30 Lunch
13.30-14.00 Prof.dr. Peter Jan Margry: ‘Deviante devoties: het netwerk van conservatief-traditionalistische Mariale verschijningsheiligdommen’
14.00-14.30 Prof.dr. Frits de Lange: ‘Buitenbeense theologie. Hoe de pelgrim 2.0 helpt het geloof opnieuw uit te vinden’
14.30-14.45 Vragen en discussie
14.45-15.00 Pauze thee/koffie
15.00-15.30 Henk Erinkveld: ‘Oude plekken, nieuwe wegen.. Over de vitaliteit van traditionele bedevaartsoorden’
15.30-16.00 Prof.dr. Paul Post: ‘Het tempo van de pelgrim. Over pelgrimage en landelijk gebied’
16.00-16.15 Vragen en discussie
16.15 Afsluiting & borrel

Dagvoorzitter en  sprekers

Dr. Ineke Albers
Studeerde fotografie aan de AKI in Enschede en theologie en neuropsychologie aan de Universiteit van Tilburg. Ze promoveerde op een studie naar lopen in religieuze rituelen. Ze werkte eerst als freelance fotograaf en later als wetenschappelijk onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Ze is lid van de Stuurgroep van de Camino Academie. Recent verscheen het verslag van haar project rond Spaanse rituelen: Spaanse rituelen: Over schoonheid en zweet, God en stieren (2020).

Prof.dr. André Droogers
Is emeritus hoogleraar antropologie aan de VU in Amsterdam. Centraal in zijn onderzoek staan religiositeit, macht en spel. vgl. Zingeving als spel (2010). Zie ook: De pelgrimage als leven in de marge. Jakobsstaf 108, december 2015, pp. 56-59.

Arno Cuppen
Runde samen met Huberta Wiertsema van 2003 – 2014 de herberg L’Esprit du Chemin in Saint-Jean-Pied-de-Port. Vanaf 2014 runnen zij een nieuwe herberg – onder dezelfde naam – in het gehucht Le Chemin (!), vlakbij Vézelay.

Henk Erinkveld CssR
Is pater redemptorist en rector van Pelgrimsoord Klooster Wittem; als zodanig is hij nauw betrokken bij de vele wandel- en pelgrimage initiatieven vanuit Wittem. Hij is lid van de Stuurgroep van de Camino Academie.

Prof.dr. Peter Jan Margry
Is senior onderzoeker aan het Meertens Instituut (KNAW) in Amsterdam en hoogleraar Europese etnologie aan de UvA. Hij doet al jaren onderzoek naar bedevaart en pelgrimage en is met Charles Caspers de man achter het grote project Bedevaartplaatsen in Nederland (BiN 4 delen). Recent verscheen zijn studie naar de opmerkelijke devotie rond een Brabantse zieneres: Vurige liefde (2022).

Prof.dr. Frits de Lange
Is theoloog en emeritus hoogleraar ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit, vestiging Groningen. Tevens is hij (sinds 2009) buitengewoon hoogleraar systematische theologie en ecclesiologie aan de Faculteit Godgeleerdheid van de Universiteit van Stellenbosch (Zuid-Afrika). Van zijn boeken noemen we hier: Heilige onrust. Een pelgrimage naar het hart van religie (2017).

Prof.dr. Paul Post
Is emeritus hoogleraar Rituele Studies aan Tilburg University en voorzitter van de Camino Academie. Recent verscheen van zijn hand het verslag van twee projecten naar de opkomst van pelgrim-wandelroutes in Nederland en Europa en een inleiding tot rituelen: Rituelen. Theorie en praktijk in kort bestek (2021).