Een project van de Camino Academie

Na het succesvolle project Pelgrimage opnieuw uitvinden waarin nieuw opgekomen pelgrimspaden in Nederland werden verkend, heeft de Camino Academie een internationaal vervolgproject afgerond. Het project Reinventing Pilgrimage in Europe richtte zich op ontwikkelingen op het gebied van pelgrimages in Europa. Via een reeks interviews met informanten uit diverse landen werden ontwikkelingen in het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Scandinavië, België, de Duitstalige landen, Italië, Frankrijk en Spanje/Portugal verkend. Informanten kwamen zowel uit de wetenschap als uit de praktijk. Een in Engels gestelde paper met informatie over het project en de thema’s waarop de informanten worden bevraagd treft u hier aan.  In de boeiende afsluitende (online)bijeenkomst op vrijdag 19 november 2021 discussieerden enkele experts over de pelgrimage-ontwikkelingen in Europa. In 2022 is van de hand van Paul Post een afsluitend ‘Camino Cahier’ verschenen (bestaande uit twee delen) dat ook op de website van de Camino Academie is gepubliceerd.

Afsluitende bijeenkomst (VIDEO)

De afsluitende bijeenkomst werd ingeleid door John Eade (hoogleraar University of Roehampton, Londen en vooraanstaand wetenschapper in het debat over pelgrimagestudies). Vervolgens reageerden Ineke Albers (promoveerde op een studie over lopen in religieuze rituelen en lid van de stuurgroep van de Camino Academie), Sam Goyvaerts (docent en onderzoeker Universiteit Tilburg),  en Herman Vuijsje (schrijver en journalist, schreef diverse werken over zijn wandelervaringen en over de culturele veranderingen in het wandelen en pelgrimeren) vanuit hun eigen invalshoek op het materiaal dat verzameld is. Tevens discussieerden zij, aan de hand van stellingen van de hand van Paul Post (emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie) over de ontwikkelingen en trends op het gebied van het pelgrimeren in Europe en over de vraag hoe deze ontwikkelingen geïnterpreteerd kunnen worden. Dagvoorzitter was Suzanne van der Beek (Universiteit van Tilburg, promoveerde op “New pilgrim stories. Narratives, Identities, Authenticity”).

Interviews:

Denemarken (VIDEO)

Carsten Maegaard in gesprek met Peter Hesseling over pelgrimsroutes in Denemarken. Carsten Maegaard is vicevoorzitter van de Danske Santiagopilgrimme, de Deense Santiago-vereniging.
Peter Hesseling is voorzitter van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob en lid van de stuurgroep van de Camino Academie.

In hun gesprek gaan zij onder andere in op de drie door Denemarken lopende pelgrimsroutes die de verbinding vormen tussen de routes in Duitsland (richting Santiago en Rome) en de routes in Noorwegen en Zweden (richting Trondheim). Daarnaast zijn er een aantal bekende routes langs religieuze en historische plekken en is er een aantal, vaak meerdaagse, rondwandelingen op verschillende plekken in Denemarken. Langs de route op Jutland zijn om de (maximaal) 25 km hostels gebouwd in de trant van de auberges in Spanje. Verder zijn in Denemarken B&B’s, campings, hutten en hotels volop aanwezig. Evenals in andere Europese landen is in Denemarken het wandelen en pelgrimeren vanaf de jaren 80, en met name vanaf 2000, sterk toegenomen.

 Ierland (VIDEO)

Michael Walsh (Camino Society Ireland) in gesprek met Peter Hesseling (Nederlands Genootschap van Sint Jacob en Stuurgroep Camino Academie) over pelgrimsroutes in Ierland.

In hun gesprek vertelt Michael over de lange pelgrimstraditie in Ierland, zowel in Ierland zelf als naar plaatsen als Jeruzalem, Rome en Santiago de Compostela. De Camino vanuit Ierland begint traditioneel na een boottocht naar La Coruna. Omdat die laatste tocht maar een afstand van 75 kilometer betreft, voldeed het niet meer aan de minimumeisen om een “compostela” te krijgen. Een paar jaar geleden is daarom afgesproken dat een traject in Ierland zelf daaraan toegevoegd mag worden. Verschillende van de eeuwenlang bestaande pelgrimsroutes in Ierland voldoen daaraan, daarnaast zijn andere routes geselecteerd die de pelgrims in staat stellen om aan de vereisten voor het certificaat van het pelgrimskantoor van Santiago te voldoen (de “Celtic Camino”). Naast de eeuwenoude pelgrimsroutes in Ierland zelf zijn recent routes ontwikkeld op oude spoorlijnen die meer een “groene” achtergrond hebben. Michael Walsh vertelt over een reis in een traditionele Keltische roeiboot die een aantal Ieren, waaronder vrienden van hem, een aantal jaren geleden vanuit Ierland naar Noord-Spanje gemaakt hebben.

Voor de belangstellenden: de film over deze tocht wordt vertoond op het filmfestival dat de Camino Academie op zondag 24 april 2022 in Utrecht organiseert. Meer informatie over dit festival komt t.z.t. op www.caminoacademie.nl.

België (Vlaanderen) (VIDEO)

Luc Herbots, (pastoor-deken in Genk-Maasmechelen) in gesprek met Paul Post (emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie) over pelgrimeren in België.

In hun gesprek gaat Luc Herbots allereerst in op de ontwikkelingen van de tochten voor jongeren en later ook voor volwassenen waar hij zelf bij betrokken was. Kenmerkend ervoor is het pastorale element. Daarnaast gaat hij in op de veranderingen die zich in de loop van de jaren hebben voorgedaan in de Belgische traditie waarin bedevaartplaatsen en grote groepen destijds een grote rol speelden. Veranderingen die zich hebben voorgedaan worden niet zozeer door kloosters getrokken, maar meer door het Vlaamse Compostelagenootschap dat zich op pelgrimeren in brede zin richt. In de ontwikkelingen in België is het onderscheid tussen bedevaart en pelgrimage van belang. In het gesprek komen ook de verschillen met de situatie in Nederland regelmatig aan de orde, m.b.t. bijvoorbeeld bezinnend wandelen en hoe tegen de rollen van overheid en kerk aangekeken wordt. Tenslotte wordt aandacht besteed aan het zoeken naar alternatieve routes in het kader van “groene/trage tochten”, aan de rol van paden in de constructie van (regionale) identiteit en aan het belang van de terugreis in de pelgrimsbeleving.

Verenigd Koninkrijk (VIDEO)

John Eade in gesprek met Paul Post over pelgrimeren in het Verenigd Koninkrijk

John Eade is hoogleraar aan de University of Roehampton (Londen)
Paul Post is emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat John Eade allereerst in op de diversiteit aan bedevaartplekken in het UK, waarin zowel Anglicaans, katholiek, Orthodox, maar ook de rol van migratie (hindoes, moslims) en de geschiedenis (Romeins, Keltisch) tot uiting komt. Daarnaast gaat hij onder andere in op de relatie tussen pelgrimage en toerisme, het belang van de oprichting in 2014 van de British Pilgrimage Trust en de maatschappelijke inbedding daarvan, het belang van de omgeving en het erfgoed voor het brede karakter van de pelgrimage en de infrastructuur ervoor. Hij trekt een aantal parallellen met onder andere de pelgrimage naar Lourdes en met spirituele pelgrimage. Tenslotte gaat hij in op het belang van vrijwilligers in de pelgrimage-ontwikkelingen.

Frankrijk (VIDEO)

Arno Cuppen in gesprek met Herman Holtmaat over pelgrimsroutes in Frankrijk

Samen met Huberta Wiertsema runde Arno Cuppen tien jaar lang de herberg ‘l Esprit du Chemin in Saint-Jean-Pied-de-Port. Sinds enkele jaren hebben zij een nieuwe herberg in Le Chemin in Noord-Frankrijk.
Herman Holtmaat is lid van de Stuurgroep van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat Arno Cuppen in op de vele routes die, naast de vier welbekende hoofdroutes richting Santiago de Compostela, in Frankrijk bestaan. Enerzijds zijn dat natuurlijk de internationale aanlooproutes naar deze hoofdroutes. Maar anderzijds zijn er traditioneel andere routes (bijvoorbeeld routes in Bretagne gericht op Mont St. Michel), maar ook nieuwe routes die ontstaan. Een recente inventarisatie kwam tot een verrassend hoog aantal. Hij gaat verder in op het karakter van deze nieuwe routes en het verschil daarvan met Nederland. Tenslotte gaat hij, vanuit zijn ervaring als herbergier, in op veranderingen in aard en type pelgrims.

Noorwegen (VIDEO)

Marion Grau in gesprek met Paul Post over pelgrimsroutes in Noorwegen

Marion Grau is hoogleraar aan de Norwegian School of Theology, Religion and Society in Oslo (Noorwegen).
Paul Post is emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat Marion Grau in de situatie van het pelgrimeren in Noorwegen. Zij heeft recentelijk daar een boek over gepubliceerd (“Pilgrimage, Landscape & Identity”, Oxford University Press). Mede aan de hand daarvan gaat ze in op het belang van overheidsinitiatief om, onder het label van St. Olav, het pelgrimeren in Noorwegen te ontwikkelen. In haar toelichting gaat zij in op de historisch achtergrond, en ook op de raakvlakken met actuele discussies in Noorwegen (energie, nationale identiteit). In de loop van de afgelopen jaren is een toenemend aantal routes ontwikkeld, niet alleen van zuid naar midden-Noorwegen, maar ook de zeeroute (per boot) langs de kust, en vanuit het noorden van Noorwegen en vanuit Zweden. Naast deze ontwikkelingen in de pelgrimsroutes, gaat zij in de wandelcultuur in Noorwegen, met zowel langere routes als plaatselijke wandelingen. Naar haar mening is daarbij sprake van vloeibare grenzen. Tot slot komt het belang van de Europese culturele routes aan de orde. Vanaf de 90-er jaren zijn de Camino naar Santiago de Compostela, de St. Olavs route en andere routes sterk ontwikkeld.

België (VIDEO)

Sam Goyvaerts in gesprek met Paul Post over pelgrimsroutes in België

Sam Goyvaerts is docent en onderzoeker aan de Universiteit Tilburg
Paul Post is emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat Sam Goyvaerts in op de ontwikkelingen in België, het pelgrimeren naar buitenlandse bestemmingen en het pelgrimeren in België zelf. Daarnaast kom in het gesprek de vergelijking met de ontwikkelingen in Nederland uitgebreid aan de orde. Hij legt uit waarom naar zijn mening de in België de religieuze traditie lang standhoudt. Zowel cultuur als organisatie spelen daarin een belangrijke rol. Jeugdafdelingen zorgen daarin wel voor nieuwe trends. Gesproken wordt over de vele plaatselijke tradities die er vroeger waren (processiecultuur, als onderdeel van het ‘rijke Roomse leven’) en die weliswaar afgenomen zijn, maar anderzijds in al of niet veranderde vorm vaak nog bestaan. Oude tradities worden ook gebruikt als aanknopingspunten met nieuwe ontwikkelingen. Waar in Nederland de religieuze volkscultuur sterk veranderd is en de nadruk in de wandelcultuur meer op erfgoed, spiritualiteit ligt (‘wandelen met een plus’), zijn in België beide vormen goed te herkennen. Hij gaat in op het belang van kerkelijke organisaties (parochies, kloosters) in de ontwikkelingen die zich voordoen. Waar in Nederland de term pelgrimage heel gemakkelijk gekoppeld wordt aan (nieuwe) wandelingen, wordt de term in België de term door niet-kerkelijke organisaties vrijwel niet gebruikt.

Duitstalige landen (Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk) (VIDEO)

Helmut Eberhart in gesprek met Paul Post over pelgrimsroutes in de Duitstalige landen (Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk)

Helmut Eberhart is emeritus professor aan de Universiteit van Graz (Oostenrijk)
Paul Post is emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat Helmut Eberhart in op enerzijds de traditionele, plaatselijke routes, en anderzijds de nieuw ontwikkelde of gerevitaliseerde routes. Hij vertelt over de veranderingen in de motivatie van pelgrims/wandelaars vanaf de 90-er jaren en het belang van gemeenschapsgevoel en spiritualiteit. Achteraf gezien was in de 20^e eeuw ook al sprake van een toenemend ontwikkelen van nieuwe routes, maar heden ten dage is dat alleen nog maar verder toegenomen. Aan de hand van twee voorbeelden in Oostenrijk, het bedevaartsoord Mariazell en de Vierbergelauf, een traditionele sportieve route, schets hij zowel de veranderingen in de pelgrims/wandelaars als de verschillende groepen die nog steeds daarbinnen te onderscheiden zijn. Van traditioneel kerkelijk (in processie, biddend) tot agnostisch, toeristisch. Het toeristisch element is duidelijk toegenomen, ook in de pelgrimscentra zelf, maar nog steeds kan sprake zijn van tegenstellingen tussen de visie van kerken en van lokale belangen, of van een mix van beide elementen in nieuw-ontworpen routes. Tot slot bepleit hij onderzoek naar zgn. petitieboeken (waarin bezoekers aan bedevaartsoorden hun gebedsverzoek kunnen vastleggen) om motieven en herkomst van bezoekers te onderzoeken.

Italië (VIDEO)

Laura Monastier en Umberto Gallo in gesprek met Peter Hesseling over pelgrimsroutes in Italië

Laura Monastier is verantwoordelijk voor de opleiding van de ‘hospitaleros’ in Italië
Umberto Gallo is een ervaren ‘hospitalero’
Peter Hesseling is voorzitter van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob en lid van de stuurgroep van de Camino Academie.

In hun gesprek gaan Laura en Umberto in op de ontwikkelingen tijdens de corona-tijd in het ontstaan van nieuwe wandelingen en de individuele motivatie die daarin meespeelt. In de ‘kleine pelgrimages’ die met name in Noord-Italië ontstonden speelde religie een beperkte rol en was het spirituele aspect en het één voelen met de natuur belangrijker. Historisch gezien staat in Italië de Via Francigene centraal, met verbindingen met diverse routes in aangrenzende landen en als verbindingen tussen de grote pelgrimsplaatsen zoals Jeruzalem, Santiago de Compostela en Rome. Maar Italië kent ook veel zijwegen die verbonden zijn met de Via Francigena en die zelfstandig gelopen kunnen worden. Het begrip ‘pelgrimage’ wordt in Italië gemakkelijk gebruikt om een wandelroute te benoemen, en ook het begrip ‘camino’ wordt snel gebruikt voor een wandeling. De revival van routes, waarin ook commercialisering een rol speelt, is al langere tijd aan de gang. De populariteit van de camino naar Santiago heeft ook z’n weerslag op de Via Francigena door de verbetering van de voorzieningen en ook omdat pelgrims de drukte van de camino naar Santiago gaan mijden.

Spanje en Portugal (VIDEO)

Xerardo Pereiro in gesprek met Herman Holtmaat over pelgrimsroutes in Spanje en Portugal

Xerardo Pereiro is hoogleraar aan de Universiteit van Trás-os-Montes en Alto Douro (Vila Real, Portugal)
Herman Holtmaat is lid van de Stuurgroep van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat Xerardo Pereiro in op enerzijds de pelgrimsroutes naar Santiago de Compostela en anderzijds bekende bedevaartsplaatsen als Fatima en Guadeloupe. Hij beschrijft de verschillen tussen beide in motivatie en vorm. Voor de routes naar Santiago de Compostela zijn onder andere de contacten (met medepelgrims en met de plaatselijke bevolking) van belang. Voor de pelgrims is de katholieke achtergrond steeds minder belangrijk geworden, er is sprake van een continuüm tussen kerkelijk en toeristisch, waarin bij pelgrims vaak sprake is van een mix van motivaties. Tot slot staat hij stil bij ‘caminoisation’, dat wil zeggen de verspreiding en toepassing van het model en de ervaringen van de Camino over andere delen van Europa en over andere routes.

Verenigd Koninkrijk (VIDEO)

Nick Mayhew-Smith in gesprek met Paul Post over pelgrimeren in het Verenigd Koninkrijk

Nick Mayhew-Smith is schrijver en onderzoeker over landschap, pelgrimage en de spiritualiteit van de wildernis. Hij publiceerde onder meer “Britain Pilgrim’s places” en “Britain’s holiest places”
Paul Post is emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie.

In hun gesprek vertelt Nick Mayhew-Smith over de ontwikkeling die hij zelf doormaakte van fascinatie voor plaatsen naar fascinatie voor routes. Beide zijn elementen van het pelgrimeren. Hij beschrijft de (recente) ontwikkelingen vanuit de kerk om traditionele heiligdommen in ere te herstellen. De kerk lift daarbij mee met de toenemende (seculiere) belangstelling voor historie, natuur, gezondheid en spiritualiteit. Het gaat daarbij zowel om een heropleving van de plaatsen uit de christelijke periode, maar ook uit pré-christelijke tijden. Deze snelle opleving zou in het Verenigd Koninkrijk mogelijk ook veroorzaakt zijn door de gezamenlijke rouw rond de dood van prinses Diana. Maar ook de oude, romantische wandelcultuur en de sterke wortels van toerisme in het VK zijn factoren hierin. Daarnaast is de bestaande infrastructuur een belangrijke factor, t.w. de Anglicaanse kerk, de (seculiere) National Trust, en sinds een aantal jaren de British Pilgrimage Trust. Nick Mayhew-Smith vertelt dat het huidige beeld van de pelgrim, t.w. iemand die op weg gaat naar een pelgrimsplaats en weer terug komt) eigenlijk uit de late middeleeuwen stamt. In de vroege middeleeuwen was een pelgrim een nomade, een banneling. Die laatste betekenis komt nu ook weer terug. Hij gaat in op het effect van de populariteit van de camino naar Santiago de Compostela op de ontwikkelingen in het VK. Tot slot vertelt hij dat voorafgaand aan het ontstaan van pelgrimage eerst plaatselijke ontwikkelingen een plek gevormd hebben.

Noorwegen (VIDEO)

Roger Jensen in gesprek met Herman Holtmaat over pelgrimsroutes in Noorwegen

Roger Jensen is theoloog, pelgrim en schrijver en hij was tot voor kort hoofd van het Oslo Pilgrim Centre
Herman Holtmaat is lid van de Stuurgroep van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat Roger Jensen in op de sterke traditie in Noorwegen op het gebied van ‘tracking’ en lopen. Naast die traditie is in de afgelopen periode een pelgrimstraditie ontstaan waarin wekenlange wandelingen gemaakt worden. Hierin is de invloed van de camino te herkennen. Bijzonder is de sterke betrokkenheid van de overheid hierbij. Deze is vergelijkbaar met de rol van de overheid in Spanje, terwijl in landen als Nederland, Duistland en ook Denemarken en Zweden de overheid nauwelijks een rol heeft gespeeld. Een factor hierin zijn de Olympische Spelen van 1994 in Lillehammer en de opening in 1997 van het St.Olavspad van Oslo naar Trondheim. Ook de ontwikkeling van de camino naar Santiago de Compostela heeft daarin een rol gespeeld. Een waardevol kenmerk in Noorwegen zijn de overnachtingsplaatsen op het St.Olavspad bij boeren (‘meet local’). Evenals in andere landen is in Noorwegen sprake van een renaissance van de pelgrimage. Tegelijkertijd is wel de betekenis van de term veranderd; was het vroeger een plek om naar toe te gaan, nu staat het op weg zijn centraal. Ook de motivatie is veranderd, hoewel de interpretatie daarvan ook bepaald wordt door hetgeen men onder de begrippen religie en spiritualiteit vat.

Frankrijk (VIDEO)

Manoël Pénicaud in gesprek met Paul Post over pelgrimsroutes in Frankrijk

Manoël Pénicaud is antropoloog, research fellow aan het Franse ‘Centre National de la Recherche Scientifique’ en verbonden aan de Aix-Marseille University.
Paul Post is emeritus hoogleraar Universiteit Tilburg en voorzitter van de Camino Academie.

In hun gesprek gaat Manoël Pénicaud enerzijds in op de traditionele pelgrimsroutes in Frankrijk. De positie van de camino naar Santiago de Compostela (de 4 hoofdroutes naar Spanje) vormen daarin een belangrijk element, maar niet vergeten mag worden dat veel routes in Frankrijk een sterk plaatselijke component hebben die samen een netwerk vormen. De aanlooproutes naar Spanje hebben in het ontstaan daarvan wel een duidelijke rol gespeeld. Wie het initiatief daartoe heeft genomen is niet eenduidig te bepalen; in de praktijk is het een complexe dynamiek tussen individuen, kerk, toerisme, politiek en Europa geweest. Het aantal pelgrims en de economische impact hebben naast het religieuze aspect de infrastructuur voor de routes beïnvloed. Kenmerkend voor de nieuwe ontwikkelingen in Frankrijk zijn ook de wandelingen die een interreligieus karakter hebben, zoals christenen en moslims die in het kader van de dialoog gezamenlijk naar Lourdes gaan. Bij de nieuwe ontwikkelingen is de kerk steeds sterker afwezig (ze ontstaan uit lokale initiatieven). Ook in Frankrijk zie je het verschijnsel dat de trends in wandelen en pelgrimeren elkaar kruisen.
Manoël Pénicaud is van mening dat pelgrimeren in Frankrijk gelijk wordt gesteld aan wandelen, terwijl het ook betrokken kan worden op de plaats van bestemming in plaats van op de manier van bewegen. Tot slot wijst hij op de ontwikkelingen op het gebied van digitalisering en op het belang van gastvrijheid bij het onderzoek naar pelgrimeren.